Obesitas achtervolgt je de rest van je leven, ook nadat je bent afgevallen. Eens obees, altijd obees. Dit is niet volledig je eigen schuld omdat je teveel eet en geen discipline hebt. Obesitas een chronische ziekte is die voortdurend kan terugkomen. Obesitas is een strijd ‘for life’.
Obesitas achtervolgt je de rest van je leven, ook nadat je bent afgevallen. Eens obees, altijd obees. Het lukt nauwelijks om af te vallen of om op gewicht te blijven. Je hebt voortdurend trek, sporten is lastig, en je komt heel makkelijk in gewicht aan. Dit is niet uitsluitend jouw eigen schuld, omdat je teveel eet of geen motivatie of discipline hebt. In dit artikel leggen we in begrijpelijke taal uit dat obesitas een chronische ziekte is die voortdurend kan terugkomen. Obesitas is een strijd ‘for life’.[1]
Wat is obesitas?
Obesitas is een ‘chronic relapse disease’. Het is een medische aandoening waarbij een overmatige vetstapeling in het lichaam gepaard gaat met gezondheidsrisico’s.
Die vetstapeling is meestal het gevolg van langdurig teveel en te ongezond eten en te weinig bewegen. Tot zover zou je misschien kunnen denken: eigen schuld. Maar, wanneer je eenmaal obesitas hebt, ontstaat er een situatie waar je zelf nog maar ten dele invloed op hebt om het tij te keren.
Obesitas is een ziekte is die niet te genezen is en voortdurend kan terugkomen. Mensen met obesitas jojo- en steeds terug naar hun oude gewicht, ze hebben voortdurend veel trek en ze komen sneller aan in gewicht, ook wanneer ze niet veel meer eten dan iemand zonder obesitas.
De vetmassa in het lichaam is een orgaan, en dat orgaan is ziek. Er is sprake van een verstoring van hormonale processen die onder andere je honger- en verzadiging regelen, en van laaggradige ontstekingen. Dit gaat gepaard met een verhoogd risico op meer dan 200 ziekten waaronder kanker, depressie, hartfalen, gewichtsklachten en vruchtbaarheidsproblemen. Van de top tien doodsoorzaken in Nederland [2],relateren er negen aan obesitas.
Vaak gaat obesitas ook gepaard met een of meerdere andere aandoeningen zoals hart- en vaatziekten, astma, slaapapneu, galstenen, diabetes, hoge bloeddruk, hoog cholesterol, trombose, galstenen of jicht.
Heb jij (pre-) obesitas?
Obesitas wordt gemeten via body mass index (BMI) en buikomvang.[3]
Een BMI hoger dan 25 betekent overgewicht (pre-obesitas). Bij mannen geldt een buikomvang tussen 94 en 102 cm en bij vrouwen tussen 80 en 88 cm als indicator voor overgewicht.
Een BMI hoger dan 30 betekent obesitas. Bij een BMI hoger dan 40 is sprake van ernstige (morbide) obesitas. Dit geldt ook bij een BMI van 35 met gezondheidsklachten zoals diabetes type 2 of slaapapneu. Bij mannen geldt een buikomvang van meer dan 102 cm en bij vrouwen van meer dan 88 cm als indicator voor obesitas.
Wat zijn de oorzaken?
De belangrijkste oorzaak van obesitas is een langdurig ongezonde leefstijl.
Daarnaast spelen ook psychische en fysieke factoren een ro lzoals afwijkingen in het hormoonsysteem of in de hersenen, of een onderliggende medische aandoening. Ook medicatie kan van invloed zijn op je gewicht, net als sociaal- economische factoren zoals je leefomgeving of wat je van huis uit gewend bent.
Genen spelen ook een rol. Ze bepalen in hoeverre je aanleg hebt om aan te komen en hoe het vet verdeeld wordt over het lichaam (appel- of een peervormig). Je leefstijl bepaalt uiteindelijk in hoeverre die genetische ‘achterstand’ zich daadwerkelijk openbaart. Heb je ongunstige genen maar een hele gezonde leefstijl, dan zul je naar alle waarschijnlijkheid niet snel obesitas ontwikkelen.
Waarom lukt het niet om af te vallen of op gewicht te blijven?
Langdurige vetstapeling leidt tot een nauwelijks te herstellen verstoring van veel processen in je lichaam. Die verstoring maakt het heel moeilijk om af te vallen en op een gezond gewicht te blijven, ook nadat je veel bent afgevallen.
Ook wanneer je ooit obesitas hebt gehad, blijft het erg moeilijk om op een gezond gewicht te blijven nadat je bent afgevallen. De grote hoeveelheid vetmassa die je ooit had, heeft nog steeds een nauwelijks te herstellen verstorende effect. Je verbrandt minder calorieën, je blijft trek houden en je valt snel terug in je oude gewicht.
Het is dus niet uitsluitend je eigen schuld dat het niet lukt om af te vallen of om op een gezond gewicht te blijven.
Toch is er een aantal dingen dat je kunt doen om zo gezond mogelijk te leven, een terugval te voorkomen, en een toename van de vetmassa en het risico op chronische ziekten te verminderen:
1. Gezonde, weinig bewerkte voeding in matige hoeveelheden
2. Veel beweging, minimaal een uur per dag en krachttraining
3. Goede slaap
4. Weinig stress
Waarom heb je steeds trek en kom je snel aan?
Obesitas is een ziekte waarbij mensen afvallen en weer aankomen, omdat veel mensen die obesitas hebben of hebben gehad voortdurend trek houden, zich niet snel verzadigd voelen, en sneller aankomen van een gebakje dan iemand die nooit obesitas heeft gehad.
Je moet tien keer harder werken om het gewicht eraf te krijgen en te houden dan een ander.
Een belangrijk onderdeel van obesitas is leptine resistentie. Leptine is een hormoon in het lichaamsvet dat na een maaltijd een signaal afgeeft aan de leptine receptor in de hersenen dat je genoeg gegeten hebt en je stofwisseling kan worden verhoogd om de maaltijd te verbranden.
Leptine is de zogenoemde lange- termijn gewicht- regulator:
Onder normale omstandigheden, bij mensen met een gezond gewicht, daalt de hoeveelheid leptine in het lichaam wanneer je afvalt en vetmassa verliest. Dit leidt ertoe dat je meer eetlust krijgt. Wanneer je weer aankomt, neemt ook de hoeveelheid leptine toe en heb je minder eetlust. Op die manier streeft het lichaam altijd naar een balans en naar een gezond lichaamsgewicht dat bij jou past.
Bij obesitas is sprake van een langdurige vettoename en dus van een langdurige toename van leptine, zodanig dat de leptine receptor na verloop van tijd defect raakt en niet meer goed reageert op de leptine. Het signaal van verzadiging en de kickstart van de stofwisseling raakt blijvend verstoord.
Ook het hormoon ghreline speelt hierbij een rol. Dit hormoon geeft onder normale omstandigheden een signaal naar de hersenen wanneer de maag leeg is, waardoor je trek krijgt. Bij obesitas, zelfs wanneer je bent afgevallen, blijft het ghreline- niveau hoog, waardoor je voortdurend trek houdt.
Alle signalen in je lichaam zijn verstoord en je kunt nauwelijks nog afgaan op je gevoel van honger- of verzadiging.
Zelfs wanneer je bent afgevallen en een gezond gewicht hebt bereikt, kun je meer trek en minder verzadiging ervaren, en het gevoel hebben dat het gebakje bij jou er veel sneller aanzit dan bij ieder ander. Dat kan kloppen! Want, wanneer je veel gewicht bent verloren, zoals deelnemers van afvalprogramma’s op tv, daalt je verbranding soms tot wel 500 kcal per dag.[4]
Je zult zo lang als je leeft, de calorieën die je lichaam niet meer dagelijks verbrandt, elke dag moeten compenseren door minder te eten of heel veel te sporten. En dat terwijl je al voortdurend meer trek en minder verzadiging ervaart!
Je kunt niet meer afgaan op je gevoel van honger- en verzadiging, en je lichaam verbrandt sowieso al veel minder calorieën. Je zult dus moeten afgaan op wat je feitelijk hebt gegeten, en of dit feitelijk gezien voldoende is voor je lichaam, ongeacht of je nog trek hebt.
Je zult de rest van je leven dagelijks aandacht moeten hebben voor wat en hoeveel je eet. Zelfs als je bent afgevallen en een gezond gewicht hebt bereikt.
Om inzicht te krijgen in wat je feitelijk eet, kun je je voedselinname bijhouden in een dagboek zoals De Eetmeter van het Voedingscentrum. Maar, ook al probeer je dat naar eer en geweten in te vullen, toch blijken de meeste mensen, en meer nog mensen met obesitas, onbewust zo’n 10 tot 35% minder te rapporteren dan ze feitelijk hebben gegeten, soms tot wel 400 kcal per dag minder.[5]
Je eet tot wel 35% meer dan je denkt, zelfs als je bijhoudt in een voedingsdagboek.
Obesitas zit ook tussen je oren
Naast de blijvende verstoring die de vetmassa heeft veroorzaakt in je lichaam, spelen ook drie systemen in je hersenen spelen een rol bij obesitas:
1. Het homeostatische systeem
Dit is het meest primitieve deel van de hersenen dat gaat over onbewuste processen zoals kauwen, slikken en je spijsvertering. Hormonen uit de darmen, de maag en het vetweefsel, zoals leptine, zijn van invloed op dit systeem: Je krijgt trek of je voelt je verzadigd.
2. Het hedonische systeem
Dit is het zoogdierenbrein (het limbische systeem) dat gaat over emoties, motivatie, genot en beloningen. Zoals cravings naar chocolade of chips.
Je emotionele brein heeft de grootste invloed op wat, wanneer en hoeveel je eet.
Het hedonische systeem staat in verband met het homeostatische systeem, maar kan het ook overrulen. Bijvoorbeeld: je krijgt trek, je eet een gezonde maaltijd en je voelt je verzadigd (het homeostatische systeem). Toch is er nog ruimte voor een lekker toetje (het hedonische systeem).
Mensen verschillen in de mate waarin hun hedonische systeem actief is in het brein en geactiveerd wordt bij het zien of ruiken van lekkere voeding zoals chocolade. Bij mensen met obesitas is dit hersendeel zeer actief. [6]
Wanneer kinderen al op heel jonge leeftijd worden blootgesteld aan producten die zowel vet als suiker bevat, zoals koekjes, wordt dit hersendeel geactiveerd en kan dat hinderend zijn later in hun leven. Ouders kunnen het hun kinderen dus moeilijk maken later in het leven (Meer hierover lees je in dit artikel).
3. Het cognitieve systeem
Dit deel van de hersenen gaat over plannen maken, beslissingen nemen, gedachten en zelfbeeld. Dit deel is het meest verstandige, maar ook het minst sterk.
Het hedonische systeem, de emotie, heeft vrijwel altijd de overhand. Het is heel moeilijk om nog rationeel te denken wanneer je emoties ervaart. Bijvoorbeeld het koekje bij verdriet, de impulsaankoop wanneer je met een knorrende maag boodschappen doet, de pizza en het biertje wanneer je gezellig met vrienden bent.
Je verstandige brein wint niet snel van je emotionele brein. Dat maakt het zo moeilijk om je de rest van je leven aan een eet- en beweegregiem te houden.
Daar komt bij dat obesitas vaak ook een gevolg is van langdurig ultra-bewerkte voeding eten. Uit onderzoek blijkt dat mensen, met een gezond gewicht, ongemerkt veel meer eten van een ultra-bewerkte maaltijd dan van een gezonde maaltijd, ook al hebben beide maaltijden dezelfde samenstelling van calorieën, koolhydraten, eiwitten en vetten.[7] (Meer informatie over bewerkte voeding lees je in dit artikel)
Je eet ongemerkt veel meer van Mc Donalds dan van een gezonde maaltijd.
Toch kun je zelf de invloed van je emotionele brein wat minder groot maken. Je kunt het cognitieve systeem versterken met cognitieve gedragstherapie.
Cognitieve gedragstherapie kan helpen om je impulscontrole te versterken, om piekeren en negatieve gedachten te verminderen en om je zelfbeeld te versterken zodat je je krachtiger en resoluter voelt om nee te zeggen op lastige momenten.
Waarom zou je nog moeite doen om af te vallen?
Als het zo moeilijk is om af te vallen en op gewicht te blijven, en dit niet volledig je eigen schuld is, waarom zou je dan nog zoveel moeite doen?
Wanneer je meer dan 5% lichaamsgewicht afvalt, boek je al gezondheidswinst. Het vermindert je risico op meer dan 200 ziektes, het verbetert je immuunsysteem en je kwaliteit van leven wordt beter. En hoe meer je afvalt, hoe groter die winst. Een strijd for life!
Is medicatie of een operatie een oplossing?
Het klinkt aantrekkelijk: je slik dagelijks een pil of je zet een injectie, of je ondergaat een maagverkleining. De werkelijkheid is gecompliceerder. Een gezonde leefstijl blijft ook met medicatie of een operatie noodzakelijk.
Medicatie kan soms een optie zijn voor mensen met een BMI van >30; of met een BMI tussen 27 en 30 in combinatie met een of meerdere ziekten die gerelateerd zijn aan de obesitas, wanneer bij hen een combinatie van gezond en caloriearm eten, veel bewegen en psychologische begeleiding na lange tijd onvoldoende effect heeft.
Medicatie kan de eetlust remmen en de vetopname verminderen, of inwerken op het brein waardoor je minder trek ervaart. De werking van medicatie is wisselend: Sommige mensen ervaren goede effecten en kunnen tot wel 10% van hun gewicht verliezen met de combinatie van medicatie en een gezonde leefstijl. Bij anderen heeft medicatie geen effect. Medicatie kan ook bijwerkingen hebben zoals ernstige maag- en darmklachten. In alle gevallen geldt:
Ook bij medicatie blijft een gezonde leefstijl noodzakelijk.
Een operatie, zoals een maagverkleining, kan soms een optie zijn voor mensen met morbide obesitas (BMI >40); of bij een BMI van >35 in combinatie met andere ziekten; of bij een BMI tussen 30 en 35 in combinatie met diabetes type 2, wanneer bij hen een combinatie van gezond en caloriearm eten, veel bewegen en psychologische en medisch begeleiding na lange tijd onvoldoende effect heeft.
Het effect van een operatie is meestal dat minder gegeten wordt omdat de maaginhoud wordt verkleind en soms ook minder voeding door het lichaam wordt opgenomen. Het grootste gewichtsverlies treedt echter op door hormonale veranderingen als gevolg van de operatie, waardoor je minder snel trek hebt en je sneller verzadigd voelt.
Met een operatie vallen mensen gedurende 12 tot 18 maanden af, gemiddeld zo’n 25% van het totale lichaamsgewicht. Daarna stabiliseert het gewicht in de meeste gevallen. Daarom is ook bij een operatie een gezonde leefstijl zo belangrijk. Bovendien geeft een operatie vaak ook tekorten aan voedingsstoffen zoals eiwit en aan vitamines en mineralen zoals ijzer.
Ook na een operatie is vaak langdurige medische en psychologische begeleiding nodig en een blijvende aanpassing van je leefstijl.
Conclusie en advies
Obesitas is een strijd is ‘for life’: Obesitas vereist elke dag voor de rest van je leven aandacht en heel veel energie voor een gezonde leefstijl. Die strijd verkleint het risico dat je chronische ziektes ontwikkelt, dat je minder kwaliteit van leven ervaart, of zelfs vroegtijdig komt te overlijden.
Schakel deskundige hulp in, via je huisarts of rechtstreeks bij een gecertificeerde leestijl coach.
- Om samen met jou een gezond voedingspatroon te ontwikkelen dat bij jou past. Want iedereen reageert anders op voeding en one size does not fit all.
- Om deskundige begeleiding te krijgen om op een verantwoord een effectieve manier te bewegen zonder dat dit extra klachten geeft.
- Om je mentaal en emotioneel te begeleiden om gezond gedrag te ontwikkelen in de strijd tegen obesitas, in de struggles van gezond eten en altijd trek hebben, in het gevecht dat je soms kunt ervaren op de sportschool, in de hindernissen waar je tegen aanloop in je dagelijkse leven. Om het goede voorbeeld te zijn voor je kinderen.
- Om samen met jou die strijd een beetje leuker te maken.
Je hoeft het niet alleen te doen!
De strijd alleen voeren vergroot het risico dat je het niet gaat winnen. Je bent geneigd te vervallen in een nog strenger dieet, in nog meer sporten, in nog meer bestraffende gedachten, een nog negatiever zelfbeeld en nog meer stress. Een ideale trigger voor nog meer eten en de handdoek in de ring gooien.
De strijd For Life voer je samen!
Bronnen
[1] Dit artikel is gebaseerd op de e-learning: Obesitas: waar begin je? van het Obesitas Platform via de Vereniging Arts & Leefstijl, november 2024. De afbeelding komt van: https://www.peakfitnessdieppe.ca/connect-blog/thedark-side-of-the-biggest-loser-a-cautionary-tale
[2] https://www.vzinfo.nl/ranglijsten/sterfte. Geraadpleegd november 2024.
[3] Voor sommige bevolkingsgroepen zoals Aziaten, gelden andere BMI normen
[4] Fothergill E, GuoJ, Howard L, Kerns JC, Knuth ND, Brychta R, Chen KY, Skarulis MC, Walter M,Walter PJ, Hall KD. Persistent metabolic adaptation 6 years after "The Biggest Loser" competition. Obesity(Silver Spring). 2016 Aug;24(8):1612-9. doi: 10.1002/oby.21538. Epub 2016 May2. PMID: 27136388; PMCID: PMC4989512.
[5] Johansen AMW, Myhre JB, Hjartåker A, Andersen LF. Validation of energy intake recorded by a7-day pre-coded food diary against measured energy expenditure in a group of Norwegian adults. PLoS One. 2019 Apr 18;14(4):e0215638. doi:10.1371/journal.pone.0215638. PMID: 30998755; PMCID: PMC6472777.
[6] Berthoud HR, Münzberg H, Morrison CD. Blaming the Brain for Obesity: Integration of Hedonic and Homeostatic Mechanisms. Gastroenterology. 2017May;152(7):1728-1738. doi: 10.1053/j.gastro.2016.12.050. Epub 2017 Feb 10.PMID: 28192106; PMCID: PMC5406238.
[7] Hall KD, Ayuketah A, Brychta R, Cai H, Cassimatis T, Chen KY, Chung ST, Costa E,Courville A, Darcey V, Fletcher LA, Forde CG, Gharib AM, Guo J, Howard R,Joseph PV, McGehee S, Ouwerkerk R, Raisinger K, Rozga I, Stagliano M, Walter M,Walter PJ, Yang S, Zhou M. Ultra-Processed Diets Cause Excess Calorie Intake and Weight Gain: An Inpatient Randomized Controlled Trial of Ad Libitum Food Intake. Cell Metab. 2019 Jul 2;30(1):67-77.e3. doi: 10.1016/j.cmet.2019.05.008.Epub 2019 May 16. Erratum in: Cell Metab. 2019 Jul 2;30(1):226. doi:10.1016/j.cmet.2019.05.020. Erratum in: Cell Metab. 2020 Oct 6;32(4):690. doi:10.1016/j.cmet.2020.08.014. PMID: 31105044; PMCID: PMC7946062.
